Mond biedt schat aan informatie over gezondheid en ziekten, ook reuma

“Mensen staan er misschien nauwelijks bij stil dat een gezonde mond voor het hele lichaam belangrijk is. Een gezonde mond is ook zoveel meer dan een goed uitziend gebit. Mondgezondheid gaat over smaak en kauwen, maar ook over lachen, zoenen, praten en slapen, en uiteindelijk zelfs over ziekten en gezondheid”, zegt Willem Fokkema van Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam.
Een slechte mondgezondheid kan leiden tot heel veel verschillende klachten en aandoeningen. Denk dan niet alleen aan pijn, een verminderde smaak, niet goed kunnen kauwen, slikken of een slechte adem. Er wordt momenteel bovendien veel onderzoek gedaan naar mogelijke associaties tussen een ongezonde mond en systemische ziekten.

Samenwerken met de eerste lijn

“Afwijkingen in de mond, zoals tandvleesontstekingen, tandbederf of een droge mond, zouden daarom moeten worden gedeeld met de eerstelijnszorg én omgekeerd”, stelt Willem Fokkema. “En dat hebben we in Nederland nog niet goed georganiseerd. Daarom is OrangeHealth in het leven geroepen. Voor een betere en gestructureerde samenwerking tussen mondzorg en de algemene gezondheidszorg”, vertelt de programmaleider.

Kwetsbare ouderen

Het eerste, zogeheten kick off-project van OrangeHealth is dus OrangeForce. Fokkema: “Dit project is specifiek gericht op kwetsbare ouderen. Zij zijn extra gevoelig voor orale aandoeningen door onder meer gebrekkige mondhygiëne, maar ook door het gebruik van bepaalde medicatie en ziekten. En dit verhaal werkt helaas twee kanten op. Want als de mondgezondheid afneemt, neemt ook het risico op bepaalde ziekten en ongemakken weer toe. Een betere samenwerking tussen de mondzorgspecialisten en andere medische beroepsgroepen, kan op dit punt preventief werken.”

Floris Bikker: “Met het OrangeForce-programma willen we ervoor zorgen dat we de mond nog meer gaan gebruiken als spiegel van de algemene gezondheid. Hoe we dat willen doen? Wij gaan bijvoorbeeld onderzoeken hoe bepaalde speekselmonsters of mondspoelsels een combinatie van nuttige biomarkers bevatten die kunnen meehelpen in het screenen of monitoren van ziekten, zoals het syndroom van Sjögren, een bepaalde vorm van reuma.”

Monddroogte is een groot probleem

Floris Bikker doet zelf vooral veel onderzoek naar monddroogte. Dat is een groot probleem dat bij wel een miljoen mensen in Nederland voorkomt. Dat zijn voornamelijk ouderen.

Bij ACTA is er inmiddels een speciaal spreekuur voor deze klacht. Maar dat zou volgens de onderzoeker eigenlijk in meer delen van het land moeten. Sterker nog: “Het zou mooi zijn als alle  tandartsen standaard speekselcontroles doen. Als dat regelmatig gebeurt, dan kan de tandarts zien wanneer er bepaalde afwijkingen zijn en ingrijpen.”

Monddroogte betekent volgens de hoogleraar zeker niet altijd dat er sprake is van een ziekte als Sjögren. Ook bepaalde medicijnen, stress of bestraling in het hoofdhalsgebied kunnen deze klachten geven.

Reuma als modelziekte

Volgens professor Bikker is het syndroom van Sjögren eigenlijk een modelziekte voor het project dat nu loopt. Want de klinische presentatie van Sjögren loopt gemiddeld zo’n vijf tot zeven jaar achter op het ontstaan van de ziekte. Het is een lastige diagnose om te stellen, want de klachten zijn vaag. Denk aan vermoeidheid, een droge mond of droge ogen, en soms last van gewrichten. “Wat we wél weten is dat er bij Sjögren al in een vroeg stadium van alles veranderd in het speeksel. De productie van bepaalde eiwitten (mucinen) neemt bijvoorbeeld af, waardoor het speeksel wateriger wordt en sneller verdampt. Dit zou een goede aanwijzing kunnen zijn om de ziekte sneller op te sporen.”

Biomarkers in speeksel die sluimerende ziekten verraden

De hoogleraar vervolgt: “We maken nu als het ware een landkaart van de mond. Op verschillende locaties kijken we naar de samenstelling van het speeksel. Want alle speekselklieren maken weer een verschillend bouquet aan speekseleiwitten. Bij mensen met Sjögren kijken we naar de veranderingen die we in het speeksel zien, en die vergelijken we met de speekselmonsters van gezonde mensen. Hopelijk hebben we in de toekomst een reeks biomarkers waarmee we al veel eerder de aanwezigheid van de ziekte kunnen aantonen.”

Geurstoffen voor ouderen met monddroogte

Naast het onderzoek naar biomarkers loopt er ook een onderzoek naar geurstoffen waarmee de speekselsecretie kan worden gestimuleerd bij ouderen met monddroogte, die zichzelf niet goed meer kunnen verzorgen. “Dit gaat overigens iets verder dan een Pavlov-reactie die mensen krijgen waardoor ze spreekwoordelijk gaan watertanden. Dit gaat om stoffen die via de neus worden toegediend en aangrijpen op de zogeheten pallatinale speekselklieren. We zoeken naar stoffen die de remming van de speekselklieren kunnen tegengaan. Ofwel geurstoffen die de speekselklieren weer op gang kunnen brengen.”

Nieuwe speekselklieren maken voor mensen met Sjögren

Dr. Sarah Pringle is stamcelbioloog bij de afdeling Reumatologie en Klinische Immunologie van het Universitair Medisch Centrum Groningen. Ze houdt zich bezig met een potentiële behandeling voor mensen met Sjögren binnen een langlopend project waaraan ReumaNederland bijdraagt. Ze is ook betrokken bij OrangeForce.

Dr. Pringle: “Het syndroom van Sjögren is een auto-immuunziekte die met name de speeksel- en traanklieren aantast. Het merendeel van de patiënten, bijna 93 procent, heeft last van xerostomie ofwel een droge mond, waardoor problemen ontstaan met onder meer eten, praten, slikken en de mondgezondheid. Mensen met Sjögren hebben weinig tot geen stamcellen meer in hun speekselklieren. En die stamcellen zijn nu juist cruciaal voor het herstel van beschadigd weefsel”, vertelt de onderzoeker uit Groningen. “Het verdwijnen van stamcellen is waarschijnlijk het gevolg van langdurige ontsteking en is niet meer terug te draaien.”

Embryonale stamcellen

Zij vervolgt: “Recent is het ons gelukt om nieuwe speekselklierstamcellen te maken uit zogenaamde embryonale stamcellen. Hiervoor worden gewone lichaamscellen eerst ‘gereset’ naar pluripotente cellen. Ofwel naar cellen die zich nog alle kanten op kunnen ontwikkelen. Vervolgens laten we deze ‘alleskunners’ in een kweekschaaltje uitgroeien tot speekselklierstamcellen.”

Stamceltherapie zonder afstoting

Kunnen we die speekselklierstamcellen inmiddels al toedienen aan patiënten? “Nog niet. Want op dit moment zouden we dit onderzoeksproces voor iedere persoon apart moeten uitvoeren, omdat er anders problemen ontstaan met afstoting bij terugplaatsing, vertelt Sarah. “Gelukkig beschikken we sinds kort over technieken waarmee we de cellen zo kunnen aanpassen dat er geen afstoting meer plaatsvindt. Daar wordt nu hard aan gewerkt. Ons doel is om de komende vijf jaar een stamceltherapie te ontwikkelen en de veiligheid daarvan uitgebreid te testen. Hiermee zullen wij cruciale stappen zetten naar een breed toepasbare therapie voor xerostomie bij mensen met Sjögren.”